XIV (MAPUNZUGUN)
Artículo publicado en el libro. INTEGRADO. Aportes para la discusión de un nuevo Sistema Nacional de Salud en Argentina. Autora Verónica Azpiroz Cleñan ISSBN 978-987-48189-7-3 XIV (MAPUNZUGUN) Mapuzungun wirin, lengua propia del pwelmapu[1] Taiñ pu mapuchegen ta küme felen pikeyiñ taiñ rüf küme amulnieyem mogen fill zuam mew, kümelkaleyem taiñ kalül, taiñ püllü, taiñ piwke, taiñ müllo ka taiñ kümelkaleyem kom pu kakelu pu che egün, femuechi ta kümelkalekey kom taiñ zuam. Ka femuechi ixofill mogen mew chalintukuniewiyiñ taiñ kümeyawam ka taiñ yafkanoam fey ta amulnien küme mogen, iñchiñ taiñ rakizuam mew. Femlay che kümeyawlay, nielay ayüwün weza zuamkiawi, feymu iñchiñ pu mapuche taiñ kimün mew müley taiñ kom mogen mew küme xür femyawael. “Kake pu mollfüñ che” (wigka) mülefuy ñi küme logkontukuafiel tüfachi mapuche kimün, mapuche rakizuam. Femfule egün fey ta küme nor amul-afuy chem política rume egün tañi falintuafiel pu “fij xokiñke pu mapuche” (Pueblos originarios) mülelu tüfachi wall mapu mew. Welu fantepu kom tüfachi pu institución estatal pilay ñi rüf küme amulafiel chem zugu rume tañi falintuafiel ta pu fill xokiñke pu mapuche ñi kimün, feymu chem politika rume wixañpüramigün re femkantumekeygün, re koyla zugu mew femekeygün. Günenkakünumefi kom pu che egün, tüfa llemay “Interculturalidad en Salud” pigün, tüfachi zumu mew re weluley ñi meken egün, re kake zugu wixañpüramfigün tüfa mew, rüf “küme felen” zugu no. Tüfachi pu ka xipache (wigka), yamkelafi ta ixofill mogen, chumeken chumekeygün fill püle, ekulafigün ta pu gen mülelu fill mogen mew, wülkelu ta küme felen llillupuniegeyem; welu kisuegün famuechi rakizuamkülelaygün, re genkaluwküleygün müten fill mogen mew mülelu tüfachi wall mapu, feymu ta ka rume wezalkanieeyiñmu taiñ puke mapuche xokiñke chegen. Pühonaqümeyiñmu reke, kusu ñi kimün mew egün, iñchiñ fey goymanentuyiñ reke taiñ kümeke zugu, ellkanaqümüñmagelu kay iñchiñ. Epu rume pewfaluwün mülele kümeafuy mogeam, chem kuxan rume niele che Tüfachi mogen mew ta müley fij xipa che, kisuke nien ñi kimün egün, ñi rakizaum, kisuke kimigün chumuechi ñi amulafiel ñi mogen, chumgechi ñi nieael küme mogen, ka kisuke niey chumuechi ñi lawentuwken kuxanküleyem egün; feymu goymagenole tüfa ñi felen chi zugu, kimafuy pu Estado tañi nüafiel chuchi kimün rume tañi küme amuam ta lawentuwün. Kom pu xokiñke pu che tañi lawentuwün falifuy tüfachi mogen mew, feymu chem che rume kuxankülelu küpa lawentuwle chuchi ñi kümelkaetew mew, mülefuy ñi nüafiel müten feychi lawentuwün. Zoy alün rume lawentuwün mülele, zoy kümeafuy, fey mew kiñe ayügenole kam kümelkachenole, kagelu lawentuwün mew konpuafuy chi che tañi kümelkawam. Famgechi amulgele zugu chi “Sistema de Salud Argentino mew” fey ta falintuniegerkey taiñ kimün piafuyiñ, ka femuechi llemay zoy küme amuafuy ta tüfachi lawentuwün zugu. Pu wigka xipache mülefuy tañi yamafiel ka falintuafiel kakelu pu xipachetañi kimün, kom pu kimün mülelu pu ke “fill xokiñke che” mew poyegey, fey ta zoy küpalafuy kake kimün taiñ zoy küme amulafiel tüfachi mogen. Fij ke az Tuntelu Pepiltuwün küdaw Pepikantukun pu wigka xemolfe ñi azum kelluntukuyafiel kom ixofij az kewun che Ti pu xemolchefe pu wigka kimtukualu kom ti kewun reñkeñche molelu. Ti pu xemolchefe ti kimtukulu ti pu reñkeñche kewun muley ñi zoy küme kullingeal Ti pu reñkeñche küdawkvlelu ti xemoltun chemu muleyño zoy küme kulliñgeal Lawen rukawe Ti mexül gütamtu pwelmapu aztulekeg. Ti welliñ puñenwe muley ñi niael ñi nor wixalen puñentual pu zomo. Muletuwe welliñ mulepealu chew ñi umayalu pu geh pu kuxan Ügümtuwe welliñ muleal, chew ñi muleal pu reyñma ñi peafiel ti püñen choyilu. Muñuku kuxam SISA ñi rakiñ mew, pegelmatun kuxanpelu ka ti kewun reñkenche kuxankelelu. kom pu fij az lof mapu niey chumgechi ñi üytuken ñi küxan. Ti Estado muley ñi rakintuafiel ka femgechi. Pu reñkeñche ñi pepi koneltuam chi amul kimyetukun kuxanün mew Feychi pu wulzugun lawentun kuxan, mulepey ñi ruftu küme low kimtukual kom pu che. Ti wirintukun püñem mew ka mapuluwün mew muley wefkeleal ñi az ka ñi kewun Pichitun wirin kisukuxanmapuche. Ñeñikam Norumtun Mapuche ka reñkenche ñi norumtumlawentuwün Ti pu mapuche ka reñkenche norumtumlawentuwün provincial kontukulealu. Ti pu amul CONICET kimyentukupelu muley ñi ramtun kepalme afiel pu reñkeñche. Kom kiñetun reñkeche muley ñi feyentual ñi pu kim lawentuchefe ñi kisu kimun mew. Kiñe tutewün norumtum mew muley ñi welukontu güxamyewal ti reñkeñche ka wigka lawentuchefe ñi zoy kume xemoal ti kuxan. Xurumtuwün kalül che egu Pegeltugeken chem chumgemu aku kuxanlu Muley ñi kompañtungeal ti pu wezwezkuxanlu kom püle ni günezuamgeal Günezuam pu kuxan muley ñi kimgeal ti ixofil mogen mapu ka kume felen Ekuntugealu ñi kizutun lawentuwün ka ñi tuwü kepalme. Ti pu xemolfe lawentu kuxanalu muley ti kuxan eluntukuaetew ñi femgeal zugutu mew kam wiritun mew. Epuntukuluwün ti ixofij xokintukülen Xürunamulzugun ti lawentu mew Secretaria de Agricultura familiar, Plan Alimentar, Dirección de Salud Ambiental, Secretaria de la Información Pública. Welukontun mañuntuwün Chumgechi ti mañuntuken iñ mapuchegen kümeafuy inawentugeal ti Sistema Integrado de Salud mew. Az che üy kuxan wirintukun Wirintukun küdaw muley ñi lof che ka ti kom alkün zewmayalu Tufa xokiñ mogen wirintukun, zewmantukuley iñ küme mogen mu. Xürumtun kintu inatunkimün Feychi inatun kimün ekuntukual iñ nor az mogen Fijke az kewün werkentugun Feychi werkentugun muley ñi aztual pu reñkeñche ñi noremtum mew. Ti Hospital küme ileluwün ka mogewe Ti ileltun küxan llegpe feychi mapu mew ka xokiñ ahtü amulen mu. Mapuzungun wirin: Fresia Meliko, Héctor Painen (Kuruwenxu), Vero Azpiroz Cleñan CAPITULO XIV Modelo de atención complementario entre la medicina tradicional/ancestral de los pueblos originarios y la biomedicina en argentina Verónica Azpiroz Cleñan[2] A partir del neoconstitucionalismo en América Latina en el siglo XXI, la región inicia un proceso de refundación de los Estados luego de 200 años. Dichos Estados fueron construidos sobre el genocidio indígena (Nagy, 2019) bajo los parámetros de la idea de una sola nación, una sola lengua y un solo territorio (Azpiroz Cleñan, 2019). Esa idea apagó la diversidad existente en las sociedades premodernas